Kürtler
Kürtler, Anayurtları Zağros dağlarının etekleri olup tarih boyunca ve günümüzde Türkiye’nin doğu ve güneydoğusu ile İran’ın batı ve kuzeybatısında, Irak ve Suriye’nin kuzey ve kuzeydoğusunda, Ermenistan’ın güneyinde ve Azerbaycan’ın güneybatısında yaşayan yerli bir kavimdir. Ayrıca Rusya, Gürcistan, Afganistan ve Orta Asya ülkeleri ile Lübnan ve Ürdün başta olmak üzere çeşitli ülkelerde yerleşik Kürt nüfusu bulunmaktadır. 1950’lerden itibaren küresel ölçekte meydana gelen yoğun kentleşme ve uluslararası göçle beraber Kürtler de geleneksel yaşam alanlarının dışına çıkıp geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır.[1]
(Koyu renkli yerler Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı yerlerdir)
İslam Öncesi Kürtler
Kürtler tarih ve dil yakınlığı itibariyle İranî kavimlerle akraba olarak gösterilir. Kürtlerin kadim anavatanları, İran ve Irak topraklarında bulunan büyük dağ zinciri olup uzunluğu İran'ın Irak sınırından Basra Körfezi'nin güneyi ve Hürmüz Boğazı'nda sona eren Zağros Sıradağları olarak bilinir. Van Gölü’nün batısında yaşamış olan Kırtilerin veya Medlerin, Kürtlerin ataları oldukları bazı kaynaklarda belirtilmektedir.
Dîvânü Lugat-üt Türk’te Kürtler’in yaşadığı bölge için Bilâd-ül Ekrâd (Kürtlerin Vatanı) tabiri kullanılmıştır. Şehrizor, Musul ve Hemedan gibi merkezleri içine alan bölgeye Meâkil-ül Ekrâd (Kürtlerin yaşadığı yerler) denmiştir.[2] 1153 yılından Cumhuriyetin kuruluşuna kadar Kürtlerin yaşadığı bölgeye “Kürdistan” denmiştir.
Kürtlerle ilgili detaylı bilgiler veren Mes’udî (Ö:943) ve İştahrî (Ö:951)’ye göre Kürtler kabileler halinde Daynavar, Hemedan, Kangavar, Azerbaycan, Cibal’de yaşamışlardır. Tarihçi Daysam ise buralar dışında Cibal, Suriye, Musul ve Cudi’de Hıristiyan Kürtlerin yaşadığını, Maraş, Fars, Kirman, Sicistan, Horasan, Asadabad, İsfahan, Hemedan, Şehrizur, Darabad, Şamgan, Ermeniye, Baylakan, Babelebvab, Cezire ve Kilikya’da yaşamışlardır.[3]
Kürtler'in İslamiyet, Hıristiyanlık ve Musevilikten önceki dini, Milattan önce 858 yılından itibaren Zerdüştlük[4] olup Zerdüştlüğün en kutsal üç büyük ateş tapınağından biri olan Azarguşasp Tapınağı, Doğu Kürdistan'da Kürt şehri Bicar'ın kuzey bölgesindeki kutsal Ganzak'ta inşa edilmiştir.
Türkiye’deki Kürt aydınlar, Kürtlerin eski dinlerinin Mecusilik olduğu kanaatindedirler. Bazı Hristiyan kaynaklarında ise Kürtlerin daha önce putperest olduğu yazılıdır. Bu kaynaklara göre bazı Kürtler, Mar Sabha tarafından Hıristiyan yapılmadan önce güneşe tapmaktaydılar. Mes’udî’ye göre Musul ve Cudi Dağı civarındaki Kürtler Hristiyan’dırlar.
Kürtlerin Müslüman Olması
Hz. Ömer zamanına kadar Zerdüşt olan Kürtler, ilk defa Hz. Peygamber zamanında Ca’ban el-Kurdî, hanımı Zozan el Kurdî,[5] ve oğulları Meymun el Kurdî[6] adlı Kürt sahabilerle İslam’la tanışmışlar, yine Hz. Ömer zamanında 642 yılında Sasanilerin İslam ordusu tarafından ortadan kaldırılmasından sonra da kitleler halinde Müslüman olmuşlardır.
Hz. Ali’nin halifelği döneminde Kürtlerin büyük bir bölümü Müslüman olmuş ve Müslümanlarla birlikte hareket etmeye başlamışlardır. Kürtler artık İslam ümmetinin önemli bir parçası haline gelmiştir. O kadar ki bazı Kürtler Hz. Ali’nin valisi Malik el- Eşter’i desteklemiş ve Hz. Ali de Kürtler üzerindeki vergileri hafifletmiştir.[7]
Kürtlerin bir kısmının Hz. Ali’den sonra Haricileri desteklediği Mes’udi’nin Şerefname adlı eserinde yazılıdır. Yine Şerefname’ye ve Evliya Çelebi’ye göre bütün Kürtler Şafii mezhebine mensuptur.[8] İran’a bağlı Kürtler arasında Şii olanlar da vardır. Şerefname’de Kürtlerden üç kabilenin de Yezidî olduğu belirtilmiştir.
Günümüzde Fırat Nehri’nin batısındaki Kürtlerin kahir ekseriyeti Sünnî Hanefi mezhebine mensuptur. Adıyaman, Malatya, Elâzığ, Tunceli, Erzincan ve Maraş’ın bazı Kürtleri ise Alevidir. Fırat’ın doğusundaki Kürtler genellikle Sünnî olup Şafii mezhebine mensuptur.
İslam dinine geçişle beraber Kürt halkından büyük şahsiyetler yetişmiştir. Mesela Müzik dalında İbrahim el-Mavsili ve Ziryab; Bilimde El Cezeri, Dinaveri, Ebu'l Fida, Musa Kemaleddin ve Fahreddin Ahlatî; Edebiyatta Ali Harirî,[9] Şeyh Ahmed Melâyı Cezirî,[10] Hakkârili Ahmed-i Hanî,[11] Fakiye Teyran,[12] Mela Ahmed-i Bate,[13] Abdussamed Babek; İslam İlimlerinde El Dinaverî,[14] Adiy. B. Müsafir El Hakkârî, Cizreli üç kardeş İbn-ül Esîr (Mecdüddin, İzzeddin, ve Ziyaüddîn,) Molla Güranî,[15] Abdulkadir Geylanî,[16] Macid el-Kürdî, Şemseddin Şehrezurî, Şehabeddin Sühreverdî,[17] İbn-i Salah el-Kurdî, Ali İbnü'l-Esîr, İbn-i Hallikân, Halid-i Bağdadî,[18] M. Emin Erbilî, Niyazi Mısrî, Sad-i Kürdî (Nursî)[19] gibi çok sayıda filozoflar, tarihçiler, yazarlar ve Selahaddin-i Eyyûbî[20] gibi bilge kumandanlar yetişmiştir.
Not: Daha fazla bilgi için Çıra yayınlarından çıkan “TARİHTEN GÜNÜMÜZE IRKÇILIK, MİLLİYETÇİLİK VE İSLAMOFOBİ” Adlı kitabımızı tavsiye ederim.
(DEVAM EDECEK)
[1] Mehmet Akbaş, TDV, İslam Ansiklopedisi, C: Ek 2, S. 118-121.
[2] Belazûrî, Fütuh-ul Buldan, s. 199
[3] MEB İslam Ansiklopedisi, C. 9, S.1092-1093.
[4] Zerdüştlük, M.Ö. 660-583 yılları arasında yaşamış olan Zerdüşt tarafından kurulmuştur. Medler zamanında bölgesel bir din iken Pers İmparatorluğu döneminde Sasaniler'in yıkılmasına kadar resmî din olmuştur. Zerdüşt dininde 3 ayrı peygamber vardır. Bunların birincisi M.Ö. üç bin yıllarında bu günkü İran topraklarında yaşadı ve Zerdüşt dinini kurdu. İkinci Zerdüşt M.Ö. 2040 yıllarında; son Zerdüşt ise M.Ö. VI. yüzyılda İran'da ortaya çıktı. Kurucusunun adı Zerdüşt olduğu için bu isimle anılımılştır. III. Zerdüşt zamanında din, belli kurallara bağlandı ve sistematik hale getirildi. Zerdüşt dininde iyilik Tanrısı Ahura Mazda ve Kötülük Tanrısı Ehriman olmak üzere iki tanrı vardır. Bu dinde Ahura Mazda'ya ibadet ve meleklere saygı esastır. Ateş kutsaldır ve Güneş ateşin kaynağı olduğu için Kıble kabul edilir.
[5]Kelime-i Şâhâdet getirip Müslüman olan ilk Kürt, Zozan isminde bir kadındır.
[6] Caban el-Kurdi, Hz. Muhammed’(SAS)in Kürt sahabesi. Müslüman olan ilk Kürtlerden olup ayrıca Hz. Muhammed (SAS) tarafından "Bazen Bölgesi"ne atanan İslam'ın ilk valilerindendir. Caban'ın oğlu Meymun el-Kurdi de Müslüman olmuş ilk Kürtlerdendir.
[7] Doç. Dr. Bekir Biçer, İslam tarihi Kitaplarında Kürtler Hakkındaki Rivayetler, S. 78.
[8] Seyahatname, C. 4. S. 75.
[9] (1009-1080) klasik Kürt edebiyatı şairi. İlk Kürt şairi sayılmaktadır.
[10] (1570-1640) Kürt, İslam âlimi, Edebiyatçı ve mutasavvıf.
[11] (1591-1652) Türkçe, Kürtçe, Arapça ve Farsça bilen Kürt asıllı edip, şair ve tarihçi. (En meşhur eseri Mem-u Zin)
[12] (1590-1660) Kürt şair masal ve destan yazarı. En önemli eseri Hespê Reş’tir (Kara At).
[13] (1417-1494) Hakkâri’de Bate Köyünde doğmuş ve orada ölmüştür. Bir divan ile bir Mevlid yazmıştır.
[14] (828 – 896) Astronomi, botanik, metalürji, coğrafya, matematik ve tarih gibi çok çeşitli alanlarda çalışmalarda bulunmuş Kürt, Müslüman bilim adamı, Kürtlerin atalarını araştıran ilk bilim adamlarından olmuştur. Bu alandaki çalışmalarını Ensab el-Ekrad (“Kürtlerin Soyu”) isimli eserinde toplamıştır. Dinaveri ayrıca matematik ve Kur’an üzerine de birçok eser kaleme almıştır.
[15] (1410 Diyarbekir -1488 İstanbul) Kürt asıllı müderris ve fıkıh âlimi.
[16] (1077-1166) Kürt asıllı İslam bilgini ve Kadiri tarikatının kurucusudur.
[17] (1155-1191) Kürt, İslam filozofu ve işrakilik isimli fikrî akımın kurucusudur.
[18] (1779 -1827 Şam) Kürt, Nakşibendi Halidiye yolunun öncüsü alîm ve mutasavvıftır.
[19] (1878-1960) Kürt İslam âlimi ve tefsir yazarı. Risale-i Nur Külliyatı’nın yazarı.
[20] (1138- 1193 Şam) Eyyubi hanedanının kurucusu olan hükümdar. Hıttin Muharebesi ile 1187’de Kudüs’ü Haçlı kuvvetlerinden alarak kentte 88 yıl süren Hıristiyan egemenliğine son vermiş, akabinde Hıristiyanların düzenledikleri III. Haçlı Seferi’ni etkisiz hale getiren Kürt İslam âlimi ve lider.
